Қазақстандық сүт өндірісі қарқынды дамып келеді. Сиыр қораларын салу үшін техниканың да, құрылыс жабдықтарының да көптеген түрлері ұсыныста бар. Сондай-ақ генетикалық көрсеткіштері жақсы сау жануарларды да әкелуге болады және жемшөп те бар.

Әрине, сүт өндіру үшін ірі қара малды күтіп-бағудың барлық салаларында, басқару саласында да кең және терең білім қажет.

Өндірістің барлық деңгейіндегі қызметкерлер өз міндеттерін әрдайым жақсы орындай ала ма? Кадрларды даярлауда қиындықтар бар ма? Кәсіби оқыту және кеңес беру сүт өндірісінің табыстылығына қалай әсер етеді? Жоғары табыстылық, тұрақтылық, жануарлар денсаулығының жақсаруы мақсаттарына қол жеткізу үшін не істеуге болады?

Біздің баяндамашыларымыз қазіргі жағдайды сипаттап қана қоймай, оңтайлы шешім жолдарын көрсетеді және нақты мысалдар келтіреді. Сіздерді конференцияға қатысуға, осы мәселелерді біздің сарапшылармен талқылауға шақырамыз.

Кіру тегін.

Уве Веддиге

Графика: © KFM/APD

Жақында ғалымдар 47-ші Жаңалық ашу конференциясында/ Discover Conference  сүтті ірі қара мал табындарының өміршеңдігі мәселесін талқылады. Осы орайда сүт өнімділігінің болашақта жоғары болуы мен мал денсаулығының жақсы болуының негізі туылғаннан кейін бірден қаланады деген тұжырым аса қызықты болып көрінеді.

Мичиган мемлекеттік университетінің Ангела Абуэло басқаратын ұжымы өмірінің алғашқы алты сағатында екі ретте жалпы мөлшері 5 литр уыз ішкен бұзаулардың кейін сүт өнімділігі бірінші лактацияда 1000 кг-ға жуық жоғары болатынын, сондай-ақ репродуктивті функциясы жақсаратынын дәлелдеді. Салыстыру үшін бұзауларға 3 литр уыз және 2 литр сүт алмастырғыш берілді.

Гуэлф университетінен (Канада) Майк Стил де жас бұзауларды өмірінің алғашқы айларында азықтандыру олардың болашақ өнімділігіне үлкен әсер ететінін атап өтті. Бұл кезеңде азықтану рационы желіннің дамуына ғана емес, аналық жасушаларының қалыптасуы мен дамуына да шешуші әсер етеді.

Мысалы, өмірінің алғашқы апталарында сүт алмастырғышты шектеулі мөлшерде тұтынған  (күніне 0,6 кг) бұзаулар төртінші лактациядан өту мүмкіндігі сүт алмастырғыштың екі есе көп мөлшерін (күніне 1,2 кг) тұтынған бұзаулармен салыстырғанда айтарлықтай аз болды. Шектеулі мөлшерде сүт алмастырғышпен азықтандырылған бұзаулардың тек 23%-ы ғана төртінші лактацияға жетті, ал молынан азықтанған жануарлар арасында бұл көрсеткіш 42%-ды құрады.

ELITE журналында жарияланған, қысқартылған нұсқасы, Уве Веддиге

Графикасы: © Albuelo Lab, 2025

Сауу залының көлемі мен жабдықталуына байланысты сауудың бір циклі әр жағына шаққанда 12-ден 15 минутқа дейін созылады. Сол сияқты, карусельде сағатына алты цикл болуы мүмкін. Егер процесс ұзаққа созылса, онда бұл сүттің баяу шығуына немесе дайындық және аяқтау жұмыстарына байланысты.

1. Сауу аппаратын орнату: желінге қол тиген сәттен сауу аппаратын желінге орнатқанға дейін 60-90 секунд өтуі керек. Дайындық уақытының тым қысқа немесе тым ұзақ болуынан сүт шықпай, желін вакуумның әсерінен бос әуреге салынып зақымданады.
2. Жұмыс процестерінің реттілігі: автоматтандырылған тазалау щеткаларын қолданған жақсы, сонда да бірінші сауылып алынатын сүт ағынын сауыншы өзі қарап қадағалауы керек.
3. Гигиена және қорғау шаралары: саууға арналған қолғаптар микробтардан қорғайды! Желінді бір реттік майлықтармен немесе жақсылап жуылған шүберектермен тазалау керек. Әр сиырға бөлек таза шүберек пайдалану керек!
4. Сауар алдында арнайы ерітіндіге батыру және аралық дезинфекция: лас емшектерді алдын ала дезинфекциялық көбікке батыру инфекция қаупін азайтуы мүмкін. Пероксид сірке қышқылымен аралық дезинфекция жасау сиырлармен байланысты патогендермен күресуге көмектеседі.
5. Техникалық қолдау: автоматты түрде алдын ала ынталандыру және сауу техникасын тексеру сауу процесін оңтайландырады және оны тиімді етеді.
6. Сауыншыларды оқыту: тұрақты тренингтер процестерді оңтайландыруға және проблемаларды ерте анықтауға көмектеседі.

Дұрыс сауу процесі туралы толығырақ ақпаратты «Сауу процесін бақылау,» «Калифорниялық тест,» «Желіннің денсаулығы«, «Желіннің тазалығын бақылау» және «Желінді  тазалау» атты KFM жобасының жаднамалары мен бақылау парақтарынан таба аласыздар.

Уве Веддиге

Фото: Айналмалы щеткалар емшектерді тазалау ерітіндісінің көмегімен тазалайды. Одан кейін құрылғы емшектерді кептіреді. © Weddige

Әр қадам сайын тұяқтар қажалады, ал жұмсақ жерге басқанда тұяққа салмақ азая түседі — бірақ ол тек жайылымда болуы мүмкңн. Ал қорада ірі қара қатты бетон еденнің, кейбір қораларда жұмсақ резеңке еденнің үстімен жүреді. Жүргеден салмақ алдымен жұмсақ өкшеге, содан кейін сыртқы тұяқшаға түседі, одан кейін- ішкі тұяқшаға. Қатты еденде тұяқ тереңірек бата алмайды. «Тұяқтың ұшы қажалмай, өсіп кетеді, әсіресе артқы сыртқы тұяқшалар ұзарып кетеді,» — деп түсіндіреді Хольгер Пловка.

Германияның Феров қаласынан келген тұяқ күтімі бойынша маманы жақында Ақмола облысының тәжірибелі және әлі тәжірибесі жоқ тұяқ кесушілерін Мәншүк ауылының Ендала фермасында оқытты. Үш күндік оқудың қорытындысы бойынша 4 қатысушы және 9 қатысушы тұяқ кесуші сертификатын алды.

«Тұяқ проблемаларының көпшілігін мал қорасы нашар фермаларда байқаймын,» — дейді неміс сарапшысы өз тәжірибесіне сүйене отырып. Егер сиырдың тұруға, жайғасуға, жатуға орны аз болса, немесе қораның едені қатты, ылғалды, лас болса, мал ұзағырақ тұрады. «Бірақ ұзақ тұру — бұл тұяқтар үшін у мен тең, — деп атап өтті Пловка, — сондай-ақ скрепер жұмысындағы тым ұзақ үзілістердің салдарынан лас және дымқыл болатын аймақтар да тұяқтарға теріс әсер етеді.»

Уве Веддиге

Фото © KFM

Көптеген шаруалар өз шаруашылықтарында мал басын көбейту мәселелерімен өз бетінше айналыса бастады. Бірақ көбінесе қолдан ұрықтандыруды сәтті жүргізу үшін оларға теориялық және ең алдымен практикалық білім мен дағдылар жетіспейді.

Ірі қараны қолдан ұрықтандыру бойынша немістің ең тәжірибелі жаттықтырушыларының бірі Херман-Йозеф Шмидт осы күндері Асыл түлікте фермерлер мен мал дәрігерлерін оқытып жатыр. Мұндай семинарларды өткізу үшін жақында Астана маңындағы Қосшы қаласындағы асылдандыру орталығы мен KFM жобасы ынтымақтастық туралы келісім жасасты.

Өсімталдықты басқару мен бақылаудың теориялық негіздері, сондай-ақ күйлеу белгілерін тану және ұрықпен жұмыс істеу жаттығуларынан басқа, тренингтің басты назарында, әрине, қолдан ұрықтандыру процесінің өзі болады.

Теориядан кейін жасанды ұрықтандыруды үйретуге қолданылатын Орталық Азиядағы аз модельдердің/үлгілерінің бірімен жаттығулар басталады. «Осылайша, әр қатысушы жатырдың құрылымы мен ұрықтандыру процесін түсіне алады,» — дейді Верден/Аллердегі Mастерринд компаниясының қолдан ұрықтандыру саласындағы оқыту және біліктілікті арттыру жөніндегі 59 жастағы сарапшысы. «Бұл алдын ала жаттығуларды қатысушылар қалағанынша қайталай алады, содан кейін өз дағдыларын сиыр қорадағы тірі жануарлармен жұмыс істеп пысықтай алады,» — дейді Уве Веддиге.

Уве Веддиге

Фото: © KFM

Биоқауіпсіздік ірі қара шаруашылығында да тиімді басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады. Оның мақсаты — инфекция тізбегін үзу және қоздырғыштардың қоршаған ортаға енуіне немесе зооноздардың пайда болуына жол бермеу.

Қауіп көбінесе фермадағы қызметкерлер арқылы, жануарларды басқа қораға көшіру кезінде, жабдықтар мен техника арқылы және, әрине, иттер, мысықтар, кеміргіштер және құстар арқылы инфекцияның таралуы нәтижесінде туындайды.

Бұған шаруашылыққа келіп қызмет көрсететін мал дәрігерлері, ұрықтандыру мамандары, тұяқ кесушілер, жем-шөп жеткізушілер немесе сүт таситын көлік жүргізушілері мен олардың көліктері арқылы сырттан келетін қауіп-қатер де қосылады. Сонымен қатар жаңадан әкелінген жануарлар, еркін жүрген бөтен мал, сондай-ақ зиянкес кеміргіштер мен құстар да үлкен қауіп төндіреді.

Деңгейлі модель түріндегі биоқауіпсіздік бойынша 5 кеңес:

• 1-деңгей: бүкіл шаруашылықты қоршау және кірме жолдарын айқын белгілеу.
• 2-деңгей: келушілерге ферманың өзінен резеңке етік беру.
• 3-деңгей: сиыр қорасына барудың алдында етік тазалау.
• 4-деңгей: келушілерге жұмыс киімі, резеңке етік және киім ауыстыратын бөлме.
• 5-деңгей: киім ауыстыратын бөлмеде қол жуғыш болуы керек. Етікті ластан бірінші щеткамен тазалап алып, содан кейін бүріккіш (желін тазалауға арналған су бүріккіш) су ағынымен жуы керек.

Уве Веддиге

Фото ©Weddige

2019 жылдан бастап KFM жобасы еліміздің барлық өңірлеріндегі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына сүт өнімдерін өндірудің заманауи әдістерін енгізуге қолдау көрсетіп келеді. Жақында жоба Алматыдан Астанаға көшкеннен кейн, қазақстандық оқу орындарына қолдау көрсету негізгі мақсаттардың бірі болып бекітілді.

Колледждер, кәсіптік оқу орындары мен Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығынан басқа, жобаның серіктестеріне енді Астанадағы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті (ҚАТЗУ) қосылды, ол өзінің керемет жетістіктерімен танымал, 8 факультеті бар және жыл сайын 6500-ден астам студент қабылдайды.

Жақында KFM жобасының жетекшісі Уве Веддиге мен оның орынбасары Айнагүл Аяғанова ҚАТЗУ ректоры Қанат Маратұлы Тіреуовті жоба жұмысымен таныстырды. Осы орайда ҚАТЗУ мен KFM жобасы кең ауқымды ынтымақтастық туралы уағдаласты.

ҚАТЗУ мен KFM жобасы кең ауқымды ынтымақтастық туралы келісті.

Кездесу қорытындысы бойынша өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. Меморандум мыналарды көздейді:

• Бірлескен білім беру іс-шараларын өткізу;
• Оқу бағдарламалары мен әдістемелік материалдарды әзірлеу;
• Агроөнеркәсіптік секторда тәжірибе мен білім алмасу.

Университет ректоры, ҚР Ұлттық ғылым академиясының мүшесі Қанат Тіреуов бұл әріптестік қазақстандық сүт шаруашылығын дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер ашатынын және азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуға ықпал ететінін атап өтті.

Уве Веддиге

Фото © С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті, солдан оңға қарай:

Қанат Маратұлы Тіреуов пен Уве Веддиге

A2 сүті немесе «тұмса сүт» деп аталатын өнім сияқты табиғи және пайдалы тағамдар барған сайын маңызды бола түсуде.

A2 сүті- бұл құрамында β-казеиннің белгілі бір түрі бар сиыр сүті. Атап айтқанда, Джерси тұқымды сиырлар, Швиц, сондай-ақ кейбір Симментал тұқымды сиырлар негізінен A2 сүтін береді.

Кәдімгі сүт ішкенді ауырсынатын көптеген адамдар A2 сүті жақсы сіңетінін байқап отыр. Кәдімгі сүтті ішкеннен кейін жүрегі айныйтын, іші өтетін немесе іші ауыратын көптеген тұтынушылар A2 сүтін ішкенде ешбір ауырсыну белгілерін байқамаған. Тіпті лактозаға төзбеушілігі бар адамдар A2 сүті жақсы сіңеді деп жиі айтады, бірақ A2 сүтіндегі лактозаның мөлшері A1 сүтінен өзгеше емес.

Тамақтану мәселесінде денсаулық  аспектісінін маңыздылығы көптеген адамдар үшін арта түсуде. Сондықтан нарықта «сауықтыру факторы бар» азық-түлік ассортименті үнемі кеңейіп келеді. Әсіресе Жаңа Зеландияда, Австралияда және АҚШ-та A2 сүті және A2 сүт өнімдері нарығында үлкен өсім байқалады.

Бірақ жаңа өндіріс технологиясына көшу ұшін көп қаражат қажет және сиырлардың бірнеше ұрпағы селекциялық жүмыс арқылы өсіп өзгеретін уақыт өтуі керек.  Алайда, жоспарлы селекция арқылы табындарды біртіндеп A2-ге ауыстыруға болады.

Уве Веддиге

Фото: A1 сүті A2 сүтінен β-казеиндегі бір ғана амин қышқылымен ерекшеленеді. © eurofins.de

Уыз сүті бұзаудың денсаулығы үшін шешуші рөл атқарады. Сиырдың алғашқы сүті антиденелерге бай, осы құрамына байланысты өте құнды, бірақ сонымен бірге сол құнды қасиеттерін тез жоғалтуы мүмкін: ол бактериялардың көріктенуіне тамаша орта. Сондықтан уыз сүті берілетін шелектерді мұқият тазалау бұзаулардың денсаулығы үшін өте маңызды.

Нашар тазаланған шелектерде майдың, ақуыздың және қанттың көп мөлшері бактериялардың көбеюіне ықпал етеді. Миллиондаған микробтар тез дамиды да, келесі рет уыз құйылғанда антиденелерді уыз бұзауларға жеткенше жойып тастайды. Нәтижесінде бұзауларда диарея, пневмония немесе кіндік инфекциясы жиі болады.

Сондықтан уызға арналған шелектерді қолданғаннан кейін бірден жылы сумен шаю керек. Содан кейін құрамында сілті бар жуғыш құрал қолданып жылы сумен (45-60 °C) мұқият жуыңыздар. Соңында 80 °C-тан жоғары ыстық сумен шайып, қораның сыртында таза жерде кептіріңіздер. Ешқашан шелектерді шүберекпен сүртпеңіздер және оларды бір-біріне салып қоймаңыздар.

Еміздік пен тазалау щеткалары туралы жиі ұмытып кетеміз. Оларды да солай үнемі мұқият тазалау керек. Биоүлдір пайда болмайтындай оның алдын алу керек, өйткені ол тұрақты микробтардың көзі. Қосымша ақпаратты KFM жобасының «Бұзауларға арналған шелектерді тазарту» атты жаднамадан табуға болады.

Уве Веддиге

Фото: © KFM

Бауырда артық май жиналуы арқылы қандағы май қышқылдарының мөлшері реттеледі. Бұл қандағы қант деңгейі төмен болған кезде, яғни месқарындағы ферментация процесінің өнімдері жеткілікті мөлшерде түспеген жағдайда қажет. Бұл әсіресе лактацияның басында, сиырлар энергия тапшылығына байланысты дененің май қорын шамадан тыс жұмсаған кезде қиындық тұдырады. Бауыр артық майды триглицеридтер түрінде сақтайды, бұл бауырда артық май жиналуына және оның жұмысының нашарлануына әкеледі. Егер бауырдың май жинау әлеуеті шегіне жетсе, кетон денелері пайда болады, бұл кетозға әкеледі.

Бауырдың тағы бір функциясы -детоксикация үшін де, қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін де маңызды несепнәр циклі. Ыдырайтын ақуыздың жетіспеушілігінен немесе артық болуынан месқарында аммиак пайда болады. Бауыр бұл аммиакты несепнәрге айналдырады, ол ақуыздың көзі ретінде сілекей арқылы месқарынға енеді немесе зәрмен және сүтпен бөлініп шығады.

Арнайы азықтандыру шаралары арқылы бауырдың қоректік заттармен қамтамасыз ету және детоксикация қызметінің әлеуетін толық пайдалануға болады. Егер бауырға қажетсіз қызмет шамадан тыс жүктелсе, сиырдың денсаулығы зардап шегеді және иммундық реакция әлсірейді.

Қорытынды:

• Жануардың кондициясы оңтайлы болғаны, әсіресе суалған кезеңінде өте маңызды. Бұл кезеңде құрғақ затты көп мөлшерде тұтунyына назар аудару керек.
• Рациондарыңыздың теңдестірілгендігін, қорада берілетін азық құрамы есептеп құрастырылған рациондарыңызға сәйкес келетіндігін тексеріңіздер.
• Рационда ақуыз артық мөлшерде болмауын қадағалаңыздар.

Уве Веддиге

Фото: Сиырдың орталық зат алмасу органы — сансыз метаболикалық процестерге қатысатын бауыр. Сондықтан сиыр ұзақ мерзім бойы сау және өнімді болу үшін бауырының сау болғаны маңызды. © KFM